Đặc điểm sinh học cá Kết

Đặc điểm sinh học cá Kết (Kryptopterus bleekeri Gunther, 1864)

I. Giới thiệu
Hiện nay, nghề nuôi trồng thủy sản nước ngọt ở nước ta ngày càng có vị trí quan
trọng trong nền kinh tế quốc dân. Vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) với hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt, có thể nói đây là vùng đất giàu tiềm năng để phát triển nghề nuôi thủy sản. Trong số các loài cá nuôi phổ biến như rô phi, Chép, rô đồng, Tra, Basa…những đối tượng được nuôi khá rộng rãi trong các thủy vực thì cá Kết cũng được xem là loài có giá trị kinh tế cao góp phần nâng cao thu nhập và lợi nhuận cho nông hộ. Cá Kết sống ở sông, kênh rạch, đồng ruộng…phân bố ở Thái Lan, Lào, Campuchia, ĐBSCL. Cá Kết có chất lượng thịt thơm ngon, có giá trị kinh tế cao (Trương Thủ Khoa và Trần Thị Thu Hương, 1993). Kích thước tối đa cá Kết cái khoảng hơn 60cm tương ứng với trọng lượng khoảng 1.500g (Nguyễn Văn Trọng, 1994). Theo nhiều người dân nuôi có bè ở vùng An Giang và Đồng Tháp thì cá Kết có thể nuôi trong bè thay thế cho hai loài cá Tra và Basa hiện nay đang gặp khó khăn về giá cả. Tuy nhiên, thời gian gần đây do nhu cầu của người nuôi, những đối tượng nuôi truyền thống đã không còn hấp dẫn. Trong khi đó những đối tượng mới có giá trị kinh tế cao lại chưa được nghiên cứu. Nếu như cá Tra, cá Basa, và các loài cá khác đã được nghiên cứu và hoàn thiện quy trình kỹ thuật thì việc nghiên cứu cá Kết (Kryptopterus bleekeri Gunther), mới được đặt ra trong khoảng hai năm gần đây. Để đa dạng loài cá nuôi ở vùng ĐBSCL và tăng thêm thu nhập cho người dân trong vùng, việc “Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cá Kết (Kryptopterus bleekeri Gunther)” được thực hiện. Đề tài thực hiện nhằm đáp ứng mục tiêu cung cấp các dẫn liệu cơ sở về đặc điểm sinh học cá Kết (Kryptopterus bleekeri Gunther) làm nền tảng để tiến hành nghiên cứu sinh sản nhân tạo, ương nuôi và bảo vệ nguồn lợi loài cá này trong tương lai.
II. Đặc điểm sinh học
1. Đặc điểm hình thái

Cá Kết có chiều dài chuẩn bằng 5,89 chiều cao và 5,15 chiều dài đầu. Chiều dài đầu bằng 5,75 đường kính mắt (hoặc đường kính mắt bằng 0,18 chiều dài đầu). Tỷ lệ giữa dài đầu và cao đầu là 2,49. Chứng tỏ mắt cá tương đối nhỏ, cao thân rất thấp và đầu ngắn so với thân, cá có dạng dẹp bên (chiều cao đầu khá lớn so với chiều dài).
2. Đặc điểm dinh dưỡng
a) Về hình thái giải phẫu cơ quan tiêu hóa
Cá Kết có miệng trên, rộng, không co duỗi được, rạch miệng gần như nằm ngang, góc miệng chưa chạm tới bờ trước của mắt. Cá Kết có răng hàm nhỏ nhọn mọc thành nhiều hàng trên hàm, ngọn răng hướng vào xoang miệng, răng vòm miệng mọc thành một đám hình vòng cung, có thể dự đoán cá Kết thuộc nhóm cá ăn động vật. Lược mang dài, mảnh, xếp thưa nằm trên xương cung mang hướng vào xoang miệng hầu. Ở cung mang thứ nhất có 14 - 17 lược mang.

Thực quản ngắn, có vách dày, mặt trong thực quản có nhiều nếp gấp nên co giản được, do đó cá có thể nuốt được mồi to. Dạ dày có hình chữ J, to, vách dày, mặt trong có nhiều nếp gấp nên có thể giãn nở và lực co bóp rất lớn. Ruột cá Kết gấp khúc, ngắn, vách tương đối dày. Tỉ lệ chiều dài ruột so với chiều dài chuẩn có giá trị trung bình là 0.83 ± 0.1. Theo Nikolxki (1963), những loài cá có tính ăn thiên về động vật sẽ có tỉ lệ chiều dài ruột so với chiều dài chuẩn ≤1. Từ những đặc điểm về hình dạng, răng, miệng, cho thấy kích thước của ống tiêu hoá có thể dự đoán cá Kết là loài ăn động vật.
b) Về thức ăn
- Thức ăn trong dạ dày của cá Kết gồm có các loại thức ăn sau: cá con, giáp xác, giun, nhuyễn thể, mùn bã hữu cơ và các loại thức ăn khác.
- Tuy nhiên, thực tế khi quan sát đặc điểm cơ quan tiêu hóa của cá Kết cho thấy mùn bã hữu cơ không phải là thức ăn thích hợp, có thể mùn bã hữu cơ có trong ống tiêu hoá của cá là do cá ăn vào cùng với các loại thức ăn khác ở nền đáy thủy vực như giun, nhuyễn thể. Các loại thức ăn như cá con, giáp xác xuất hiện với tần số cao hơn là 61,9 % và 89,68 %, nhưng loại thức ăn này thường chỉ thấy xương vẩy cá, râu và chân của giáp xác cho thấy giáp xác là thức ăn ưa thích của cá.
3. Mối tương quan giữa chiều dài và khối lượng
- Ở cá Kết có biến động khá lớn về khối lượng và chiều dài. Sinh trưởng của cá là quá trình gia tăng về kích thước và tích lũy thêm về khối lượng cơ thể. Quá trình này đặc trưng cho từng loài cá và thể hiện qua mối tương quan giữa chiều dài và khối lượng của cá (Nikolxki,1963; Nguyễn Bạch Loan, 1998).
- Trong giai đoạn đầu cũng như các loài cá khác sự tăng nhanh về chiều dài diễn ra mạnh nhất giúp cá thích nghi rất lớn nhằm vượt khỏi sự chèn ép của kẻ thù, quá trình tăng trưởng giữa chiều dài và khối lượng diễn ra song song, trước lúc cá đạt thành thục lần đầu tiên chủ yếu tăng nhanh về kích thước. Sau khi cá đạt được trạng thái thành thục sinh sản thì tốc độ tăng trưởng về chiều dài giảm đi và ngược lại. Nếu dựa vào nhận định trên và đối chiếu với số mẫu thu được cá có tỷ lệ thành thục khá cao là đương nhiên.
4. Đặc điểm phát triển của tuyến sinh dục cá Kết
a) Đặc điểm hình thái tuyến sinh dục cá Kết
- Tuyến sinh dục (TSD) của cá Kết ở nhiều giai đoạn thành thục khác nhau. Đặc điểm này thể hiện tương tự như mô tả về các giai đoạn thành thục buồng trứng của Xakun và Bustkaia (1968).
- Buồng trứng có hình ống hơi dài, màu vàng nhạt. Vách trong buồng trứng có vách ngăn ngang (tấm trứng). Phía trong buồng trứng có nhiều mạch máu và dây thần kinh phân bố. Đoạn cuối của buồng trứng kết hợp với nhau để tạo thành ống dẫn trứng đỗ ra ngoài qua lỗ huyệt.

+ Giai đoạn 1: Buồng trứng chỉ là hai sợi chỉ mảnh, nhỏ do mô liên kết chưa phát triển, màu trắng xám do mạch máu chưa phát triển. Số cá có TSD ở giai đoạn 1 chiếm 47,67%. Kích cỡ cá nhỏ nhất có TSD tương ứng chiều dài khoảng 16,8 cm, trọng lượng 18g. Đường kính tế bào trứng dao động trong khoảng 0,02 – 0,5mm.
+ Giai đoạn 2: Buồng trứng có kích thước lớn có nhiều mạch máu và mô liên kết, buồng trứng có màu hồng nhạt. Đường kính tế bào trứng dao động trong khoảng 0,05 – 0,12mm.
+ Giai đoạn 3: Thể tích buồng trứng tăng lên, bề mặt buồng trứng có màu xám nhạt. Mắt thường đã phân biệt được đực cái Đường kính tế bào trứng dao động trong khoảng 0,2 – 0,45mm.
+ Giai đoạn 4: Buồng trứng chiếm phần lớn xoang bụng, nhìn rõ hạt, hạt trứng tròn và căng, màu vàng nhạt. Đường kính tế bào trứng dao động trong khoảng 0,6 – 0,8 mm.
+ Giai đoạn 5: Buồng trứng đạt kích thước lớn nhất và ở tình trạng sẵn sàng đẻ. Đường kính tế bào trứng dao động trong khoảng 0,7 – 1,3mm.
+ Giai đoạn 6: Trứng đã được đẻ ra ngoài, buồng trứng teo nhỏ lại. Toàn bộ buồng trứng mềm nhão, có màu đỏ bầm. Buồng trứng còn lại các hạt trứng ở các giai đoạn khác nhau. Vào tháng 11 tỷ lệ bắt gặp cá Kết có tuyến sinh dục ở giai đoạn III (13,79%), IV (13,79%), và V (10,34%) khá cao chứng tỏ cá Kết có khả năng sinh sản vào tháng này. Vào tháng 12 thì tuyến sinh dục cá Kết ở giai đoạn III (22,5%), IV (12,5%) và V (4,17%) bắt đầu giảm xuống, nhưng cá vẫn còn có thể sinh sản vào tháng 12 vì vẫn còn bắt gặp những cá Kết có tuyến sinh dục ở giai đoạn IV và V. Thêm vào đó, tuyến sinh dục của cá ở giai đoạn I và II tăng lên chứng tỏ cá bắt đầu chuyển sang giai đoạn tích lũy để chuẩn bị cho một chu kỳ sinh sản kế tiếp. Điều này được thấy rõ ràng nhất trong các tháng 1 và 2, tỷ lệ cá có tuyến sinh dục ở giai đoạn I và II rất cao mà không có cá có tuyến sinh dục ở giai đoạn III, IV, và V.
- Buồng tinh là hai dải nhỏ nằm sát hai bên xương sống màu trắng đục, bên ngoài được bao phủ bởi lớp màng mỏng. Một đầu dính vào lỗ sinh dục, một đầu tự do nằm giữa xoang nội quan.
+ Giai đoạn 1: Tế bào sinh dục chưa phát triển chỉ là hai sợi chỉ nhỏ nằm sát hai bên xương sống.
+ Giai đoạn 2: Buồng tinh có 2 dãi mỏng có màu hồng nhạt.
+ Giai đoạn 3: Buồng tinh có màu trắng phớt hồng, mạch máu phân bố nhiều.
+ Giai đoạn 4: Buồng tinh đạt kích thước lớn nhất, dạng dãy phân thuỳ rõ ràng có màu trắng sữa.
+ Giai đoạn 5: Buồng tinh đang ở trạng thái sinh sản. Tinh trùng chứa đầy trong ống dẫn tinh, sẵn sàng phóng tinh khi có hoạt động sinh sản. Tinh trùng hoạt động khá mạnh.
+ Giai đoạn 6: Buồng tinh đã sinh sản xong, bề mặt tinh sào có màu đỏ hồng nhạt, mềm nhão.
b) Sự biến động về hệ số thành thục của cá Kết
- Hệ số thành thục là một trong các chỉ số để xác định mùa vụ sinh sản và là một trong những điều kiện cần thiết để nhận biết mức độ chín muồi của sản phẩm sinh dục.
- Qua các kết quả nghiên cứu về kích cỡ và khối lượng theo thời gian cũng như kết quả nghiên cứu về hệ số thành thục cá Kết ta có thể xác định được mùa vụ sinh sản chính của cá Kết là vào tháng 6, 7 và 10, 11 hàng năm. Theo ngư dân khai thác cá ở khu vực Hồng Ngự và Châu Đốc thì cá Kết mang trứng nhiều vào thời điểm tháng 5, 6, 7 và tháng 10, 11, 12.
c) Sức sinh sản tương đối và sức sinh sản tuyệt đối
- Sức sinh sản phụ thuộc vào tập tính sinh sản của cá, những loài không có tập tính bảo vệ trứng và con thường có sức sinh sản cao và ngược lại. Ngoài ra những loài có tập tính làm tổ đẻ cũng thường có sức sinh sản thấp (Nguyễn Văn Kiểm, 1999). Sức sinh sản tương đối của cá Kết thấp nhất là 10 trứng/g cá cái tương ứng với khối lượng trung bình là lớn hơn 400g và cao nhất là 70 trứng/g cá cái tương ứng với khối lượng trung bình là 201- 400g.
Sức sinh sản tương đối của cá Kết thấp hơn cá Tra, nhưng cao hơn sức sinh sản tương đối của: cá Ngát và cá Lăng.
- Sức sinh sản tuyệt đối của cá dao động trong khoảng 4137,84 – 18269,89.

Nghiên cứu Đặc điểm sinh học cá Kết, Nguồn: Nguyễn Văn Triều, Dương Nhựt Long và Bùi Châu Trúc Đan – Khoa Thuỷ sản - Truờng Đại học Cần Thơ